Dîvâni Lugâti’t-Türk’ün yazımına 1072 yılında başlanmıştır. Asya içlerinden Anadolu’ya kadar uzanan coğrafyada dağınık bir biçimde yaşayan ve gün geçtikçe dünya sahnesinde tesirlerini arttıran bu insanların kim olduğu sorusuna bir karşılık olarak yazılan kitap tüm Türk ve Türkmen lehçelerini bir ortaya getirmek gayesiyle çıktığı yolunda, bu halkların yaşayışlarının, inançlarının, mitlerinin ve tarihlerinin şahidi olmuştur. Sayıları “sadece Cenab-ı Hak tarafından bilinebilecek” bu kavimlerin, alt-kavimlerin, kollar ve ailelerin kullandıkları sözcükler ve lisanlarını inşa ettikleri kurallar ve unsurlar Arapça lügatlarındaki tertip çerçevesinde aktarılmış ve âlimâne bir terkiple sunulmuştur.
Divanü Lugat-it Türk, Karahanlı bir Türk alımı ve edibi olan Kaşgarlı Mahmud tarafından 1072-1074 yıllarında kaleme alınmıştır. Periyodunun en düzgün alimlerinden sayılan Kaşgarlı Mahmud, Lugat kitabı şeklinde olan bu yapıtını, yazdığı periyot içerisinde Arapçanın Türkçeden daha ileri bir lisan olduğu savına rağmen tahminen daha da güçlü bir lisan olduğunu kanıtlamak ismine ortaya koymuştur. Kitabın kuruluşunda, Türkçe kelamlar Arapça kurallara nazaran tertip edilmiş, Arapça karşılıklarıyla manalarını bulmuşlardır. Mahmud yapıtını, yazdıktan üç yıl sonra Abbasi halifelerinden Muktedi Billah’a takdim etmiştir ki, Kaşgarlının bu davranışı Türkçe lisanının üstünlüklerinin devlet onayından da geçirilmesi olarak değerlendirilebilinir. Lugat bundan üç yüzyıl sonra Kilisli Rıfat’ın düzeltmesiyle birinci defa basılmış; 1943 yılında da Türk Lisan Kurumu üyelerinden olan Besim Atalay tarafından Arapça harfler Latin harfleriyle karşılıklarını bulmuştur. Kilisli Rıfat’tan Besim Atalay’a kadar yapılan Divan çevirilerinin tümü teğe bir çeviri olmaktan öteye gidememiştir.
TÜRK LİSAN KURUMU’NDA DİVAN-I LÜGATİ’T-TÜRK’ÜN KISSASI
Başka birkaç kaynakta daha anılan ve bilgilerinden yararlanılan Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün varlığı bilinmekte lakin 1914 yılına gelinceye kadar tek bir nüshasına bile ulaşılamamaktaydı.
Oysa Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün bir nüshası eski Maliye Bakanlarından Nazif Bey’in kitaplığında bulunmaktadır. Türk lisanı ve kültürü bakımından kıymetini bilemeyen lakin kıymetli bir kitap olduğunu varsayım eden Nazif Beyefendi, yakınlarından bir bayana kitabı verir ve:
–Bak sana bir kitap veriyorum. Uygun sakla… Sıkıştığın vakit sahaflara götür. Altın para ile otuz lira eder, aşağıya verme! der.
Bir müddet sonra paraya gereksinimi olan bayan, kitabı Sahaflar Çarşısı’ndaki kitapçı Burhan Bey’e götürür ve otuz liraya satmak istediğini söyler. Dîvânu Lugâti’t-Türk üzere bir eser için otuz lira hiç de yüksek bir ölçü değildir ancak bu kitabın değerini ve bedelini bilmeyenler için yüksek bir bedeldir. Burhan Beyefendi, yüksek bir fiyatla alır diye kitabı Maarif Nazırı Emrullah Efendi’ye götürür. Nazır da kitabı İlmiye Encümenine havale eder. Kitabı incelemek için bir hafta müddet isteyen Encümen, bir hafta sonra kitaba on lira paha biçer. Kitabın kendisinin olmadığını, sahibinin otuz liradan bir para bile aşağıya inmediğini söyleyince Encümendekiler
–Biz otuz liraya bir kütüphane satın alırız. Al kitabını, istemiyoruz, diyerek kitabı Burhan Bey’e geri verirler.
İşte tam da o günlerde, ömrünü ve servetini kitaplara adayan, haftada birkaç sefer Sahaflar Çarşısı’na uğrayıp, kitapçıları tek tek dolaşarak yeni bir şey olup olmadığını sormayı alışkanlık edinen Ali Buyruğu Efendi, kitapçı Burhan Bey’in dükkânına uğrar. Ali Buyruğu Efendi yeni bir şey olup olmadığını sorunca, Burhan Beyefendi,
–Bir kitap var ancak sahibi otuz lira istiyor, diyerek olanı biteni anlatır ve müddetin sonraki gün dolacağını, yaşlı bayanın kitabı almaya geleceğini söyler.
Eline aldığı kitabın ismini okuduğu anda Ali Buyruğu Efendi, bayılacak üzere olur… Dünyada eşi gibisi olmayan, Türk lisanının en kıymetli yapıtı Dîvânu Lugâti’t-Türk’tür elindeki kitap… Otuz değil, otuz bin liraya bile bedeldir bu kitaba. Kendisini çabucak toparlayan Ali Buyruğu Efendi, kesin alıcı görünmemek, kitapçıyı şımartmamak emeliyle:
–Dağınık bir eser… Sanki tamam mı değil mi? Muharriri da Kâşgarlı isimli bir adammış… Kimdir, necidir, aşikâr değil… Sarı çizmeli Mehmet Ağa… Fakat ne de olsa bir eserdir… Encümen on lira teklif etmiş, ben de on beş lira veririm… der. Burhan Beyefendi:
–Kitap benim olsaydı verirdim. Sahibi kesinlikle otuz lira istiyor Alacaksanız bir bayana güzellik etmiş olursunuz, almayacaksanız sahibine geri vereceğim, diye söyleyince Ali Buyruğu Bey
–İşte artık işin hali değişti… Bir bayana yardımcı olmak gerekir. Pekala, kabul ettim, diyerek kitabı satın aldığını söyler lakin yanında sırf on beş lira vardır. Meskene gidip gelecek olsa kitabın bir diğerine satılması ihtimali bulunmaktadır. Paranın üstünü daha sonra vermek üzere kitabı almak istese kitapçı bunu kabul etmeyecektir. Kitabı bırakıp gitmek de istememektedir. Bu türlü karmaşık kanılar içerisindeyken kitabı Burhan Bey’le birlikte bırakır, bir rivayete nazaran dükkânın kapısını kilitleyip anahtarı cebine koyar ve bir tanıdığa rastlamak umuduyla çarşıya çıkar. Birkaç dakika sonra eski Darülfünun edebiyat hocası Faik Reşat Beyefendi ile karşılaşır. Çabucak yanına koşar:
–Varsa, aman bana yirmi lira ver! der. Faik Reşat Bey’de on lira vardır, çabucak onu verir. Geri kalanını getirmek üzere çabukla konutuna masraf. Ali Buyruğu Efendi de Burhan Bey’in dükkânına döner ve gönül rahatlığıyla Faik Reşat Bey’i beklemeye koyulur. Burhan Beyefendi şaşkın vaziyettedir. Kitabın değerli bir eser olduğunu o da anlamıştır artık…
Birkaç dakika sonra Faik Reşat Beyefendi elinde on lira ile gelir. Ali Buyruğu, otuz lirayı çabucak verir ancak Burhan Beyefendi bir de bahşiş istemektedir. Üç lira da Burhan Bey’e verir ve Faik Reşat Beyefendi ile birlikte dükkândan ayrılırlar, konuşa konuşa çarşıdan çıkarlar. Ama Ali Emiri’nin gözü geridedir, Burhan Bey’in satıştan vazgeçip gerisinden gelip kitabı istemesinden korkmaktadır. Kimsenin gelmediğinden emin olunca
–Oh… Elhamdülillah! diyerek meskenine gelir. Ne kadar bedelli bir yapıta sahip olduğunu, kitabı incelemeye başladığında anlar. Dostlarına, arkadaşlarına kitabın bedelini şöyle anlatır Ali Buyruğu Efendi:
Bu kitap değil, Türkistan ülkesidir… Türkistan değil bütün cihandır. Türklük, Türk lisanı bu kitap sayesinde öteki bir parlaklık kazanacak. Arap lisanında Sibeveyh’in kitabı ne ise bu da Türk lisanında onun kardeşidir. Türk lisanında şimdiye kadar bunun üzere bir kitap yazılmamıştır. Bu kitaba gerçek değer verilmek lazım gelse cihanın hazineleri kâfi gelmez… Bu kitapla Hz. Yusuf ortasında bir benzerlik vardır. Yusuf’u arkadaşları birkaç akçeye sattılar. Lakin sonra Mısır’da ağırlığınca cevahire satıldı. Bu kitabı da Burhan bana otuz üç liraya sattı. Ancak ben bunu birkaç misli yükünde elmaslara, zümrütlere vermem…
Lakin, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün bulunduğu tarih konusunda kaynaklarda farklı bilgiler verildiğini de belirtmek gerekir. Bu bilgileri pahalandıran ve kaynaklardaki başka bilgilerle yorumlayan Prof. Dr. Ali Birinci, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün eldeki tek nüshasının Ali Buyruğu tarafından 1914 yılının birinci aylarında bulunmuş olduğu sonucuna ulaşmıştır.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Ünü Yayılıyor
Ali Buyruğu Efendi’nin Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü bulduğu ve satın aldığı haberi evvel İstanbul’da sonra ülkede ve daha sonra da dünyadaki Türklük bilimi âleminde dalga dalga yayılmaya başlamıştı. Haberi duyan birinci şahıslardan biri olan Ziya Gökalp çok heyecanlanmış, o heyecanla yapıtı görmek üzere soluğu Ali Emiri’nin konutunda almıştı lakin kitaba gözü üzere bakan Buyruğu:
–Şimdilik gösteremem, tahminen iki ay sonra olabilir, diyerek Ziya Gökalp’ı gücendirmişti.
Hemşehrisinden aldığı bu karşılık üzerine Diyarbakır milletvekillerini Ali Buyruğu Efendi’ye ricacı gönderen Ziya Gökalp, yeniden yapıtı görme emeline ulaşamayacaktır.
Ali Buyruğu meskenine kapanmış gün uzunluğu Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü okumakta, akşamları da âdeti olduğu üzere uğradığı kıraathaneye gitmekte, gün uzunluğu okuduğu kitaptan bilgileri ballandıra ballandıra dostlarına anlatmaktadır.
Ziya Gökalp’tan Sadrazam Talat Paşa’ya Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü Yayımlatma Girişimleri
Bulunuş hikayesi ve kitabın içeriği gazetelere haber konusu olmakta, herkes kitabı merak etmektedir. Orhon Yazıtları’nın okunuşuyla birlikte Türklere ilişkin olduğunun ortaya çıkışından birkaç yıl sonra Türkçenin birinci sözlüğü Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün bulunması, ülkede büyük bir sevinç yarattığı üzere Türkçenin esaslı ve güçlü lisan olduğu kanısı Türk toplumunun öz itimadının artmasını sağlamıştı. Yıllarca Türkçenin meskende, sokakta, çarşıda, pazarda konuşulan lisan olduğu; bilim, sanat, edebiyat ve öğretim lisanı olamadığı yolunda kanıların ileri sürüldüğü bir ortamda Kâşgarlı Mahmud’un Türklerle ve Türkçeyle ilgili kelamları toplumda yayılıyor, Türkçeye bakış süratle değişiyordu. Türklere Türk ismini Allah’ın verdiği, Türkçe öğrenmenin gerekliliği ve Türkçenin Arapça ile eş kıymette lisan olduğu konusundaki bilgiler ulusal bir lisan ve edebiyat anlayışının yaygınlaşmasını da sağlamaktaydı.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü gözü üzere koruyan Ali Buyruğu Efendi, bir hafta sonra Kilisli Muallim Rifat Bey’i meskenine davet eder. Kilisli Rifat Beyefendi, Ali Emiri’nin meskenine geldiğinde kitabın ortada olduğunu görür.
Ali Buyruğu Efendi:
–İşte Dîvânu Lugâti’t-Türk, buyurun mütalaa ediniz, diyerek eliyle kitabı gösterir. Kitabı inceleyen Kilisli Rifat Beyefendi,
–Cenabıhak yayımlanmasını nasip etsin, deyince bu kelam Ali Buyruğu Efendi’nin çok güzeline masraf ve:
–Bu kelamı diğerinden duymadım, inşallah yayımlarız, tashihini de sen yaparsın. Rifat, bu kitap ne kadar yüksek dersek o kadar yüksek, ne kadar değerli dersek o kadar kıymetli… Ama bunun önemli bir kusuru var. Kitabın şirazesi çözülmüş, formaları dağılmış, yaprakları karışmış, başı sonu bilinmeyen olmuş. Sayfalarının karşılığı yok, sayfa başlarında numara yok. Kitap tamam mı değil mi? Düzenlenmesi mümkün mü değil mi? Rifat, sana rica ediyorum. Her gün gel, bir iki saat bu kitap ile meşgul ol.
Kilisli Rifat bu teklifi seve seve kabul eder. Yaklaşık iki ay müddetince her gün birkaç saat çalışarak, birkaç defa bir ortaya getirip nizam tutmadığını görerek yine düzenlemeye çalışan Kilisli Muallim Rifat sonunda sayfaları tam olarak sıraya dizer ve yapıtın eksiksiz olduğu muştusunu Ali Buyruğu Efendi’ye verir. Günlerdir bu muştuyu bekleyen Ali Buyruğu Efendi sevincinden ağlar ve meskeninin yarısını Kilisli Muallim Rifat Bey’e vermeyi teklif eder… Kilisli bu teklifi kabul etmeyerek kendisine verilecek en büyük mükafatın kitabın yayımlama müsaadesi olduğunu belirtince Ali Buyruğu Efendi:
–İnşallah o da olur, ancak biraz sabrediniz, der…
Bu kelamlardan kitabın yayımlanmasına razı olacağını anlayan Kilisli Rifat Beyefendi ortaya hatırlı şahısların girmesi durumunda Ali Buyruğu Efendi’nin hayır diyemeyeceği niyetindedir. Ortaya o denli hatırlı kişi girmelidir ki Ali Buyruğu Efendi hayır diyemesin…
Kilisli Rifat’ın Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü gördüğü, dağılmış sayfaları topladığı haberinin duyulmasından birkaç gün sonra Ziya Gökalp Kilisli Rifat Bey’e gelir:
–Bahtiyar Rifat… Sen bu kitabı hem gördün hem okudun değil mi?
–Evet, gördüm de okudum da…
–Rifat, ben sevda bilmezdim. Ama bu kitaba tutuldum. Görmek için ne yaptımsa olmadı. Bu kitabı hem almalı hem de yayımlamalıyız. Bu hazinenin anahtarı senin elindedir. Gel bana yardım et, şu kitabı kurtaralım. Bütün Türklere armağanımız olsun. Haydi, bana devasını söyle.
Aslında bir dermanını de bulmuştur Kilisli Rifat… Ali Buyruğu Efendi’nin Talat Paşa’yı çok sevdiğini, ricacı olması durumunda ona hayır diyemeyeceğini bilmektedir. Ziya Gökalp, Talat Paşa’ya mevzuyu açarsa, Talat Paşa da Ali Buyruğu Efendi’ye Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yayımlanması için müsaade vermesini rica ederse bu iş olacaktır… Fakat, Talat Paşa’nın Ali Emiri’nin ayağına gitmesi mümkün değildir. Ali Emiri’nin Babıali’ye yahut merkeze çağrılması da güzel olmayacaktır. Sonunda Ziya Gökalp ve Kilisli Rifat Beyefendi şöyle bir plan yaparlar:
Ali Buyruğu Efendi, Adliye Nazırı İbrahim Bey’i de çok sevmekte, sık sık Koska’daki meskenine gitmektedir. Ramazan ayında oldukları için Adliye Nazırı İbrahim Bey’in, Ali Buyruğu Efendi’yi iftara davet etmesi, Talat Paşa’nın da o akşam iftardan bir saat kadar sonra birkaç arkadaşıyla İbrahim Bey’i görmeye gelmesinin sağlanması konusunda mutabakata varırlar. Bu planı gerçekleştirmek üzere çabucak harekete geçerler.
Birkaç gün sonra Adliye Nazırı, Ali Buyruğu Efendi’yi iftara davet eder. Nazır, Ali Emiri’yi her vakit olduğu üzere izzetüikramla karşılar. Davetli, sadece Ali Buyruğu Efendi’dir. Top atılır, iftar edilir. Ali Buyruğu bundan sonra olanları şöyle anlatacaktır:
İftardan sonra konuşmaya daldık. Bir saat kadar vakit geçti. Derken ağası geldi. Efendim, Talat Paşa teşrif buyurdular dedi. İbrahim Beyefendi çabucak karşıladı. Konukları bulunduğumuz odaya aldı. Gelenler Talat Paşa ile beş altı kadar arkadaşı idi. Ben bunlardan yalnız Talat Paşa’yı tanırım. Konuklar içeri girdikten sonra İbrahim Beyefendi konukları tanıtmaya başladı. Bu tanıtmadan sonra beni onlara tanıtmak için en yüksek metihlerde bulundu. Bu konuklar, Buyruğu ismini duyunca başta Talat Paşa olmak üzere birden ayağa kalktılar. Birinci önce Talat Paşa bana yanlışsız yürüdü, geldi Hay üstadımuhterem, mübarek elinizi öpmekle kesbişeref etmek isterim. Müsaade buyurunuz dedi. Elimi tekrar tekrar öpmek istiyordu. Sonra ötekiler de o denli yaptılar.
Ben o gece tahminen otuz üç sefer estağfurullah çektim. Ben istiğfar ettikçe onların aşkı artıyor, elimi bırakıp eteğimi öpmek istiyorlardı.
Bu istiğfar faslı bittikten sonra Talat Paşa ayağa kalktı Dîvânu Lugâti’t-Türk hakkında birtakım malumat vermemi rica etti. Ben de dilimin döndüğü kadar anlattım. Ben malumat verdikçe onlar bayılıyorlardı. Sonra hepsi birden bu türlü bir kitaba malik olduğum için beni tebrik ettiler.
Talat Paşa tekrar ayağa kalktı:
–Üstadımuhterem, huzurufaziletinizde kelam söylemeye utanırım. Ancak müsaadenizle arz etmek isterim ki kitapların da beşerler üzere doğal bir ömrü vardır. Bir kitap binlerce sene yaşayamaz, çürür, kötü bulur. Kitapları yaşatmak için evvelce istinsah metodu varmış. Ancak bunun da yararı mahduttur. Medeniyet bunun için yegâne bir deva bulmuş, o da tabı metodudur. Tabı sayesindedir ki bir kitap bin olur, on bin olur, yüz bin olur. Mademki Dîvânu Lugâti’t-Türk büyük bir ehemmiyeti, değeri haizdir; o hâlde müsaade buyurun, bu kitabı her şeyden önce bastıralım. Baş tarafına da namıâlinizi koyalım. Bütün dünyaya yayılsın. Cihan size minnettar olsun. Bu lütfu bizden esirgemeyin…
Bu kelamlardan Ali Buyruğu Efendi çok şad olur. Kitabın basılması için iki kaidesi vardır. Birincisi bu işi Kilisli Rifat’ın yapması, ikincisi de kitabın baskı mühletince sırf Kilisli Rifat’ta kalması, diğerine verilmemesidir. Talat Paşa bu kuralları çabucak kabul eder ve Ali Buyruğu Efendi ile ortalarında şu konuşma geçer:
–Büyük üstad, bugün ne görevde bulunuyorsunuz?
-Defterdarlıktan mütekaidim…
-Hayır, sizin üzere faziletli, deneyimli bir zatın mütekait olmasına gönlüm razı olmaz. Elhamdülillah kemaliafiyettesiniz. Daha senelerce çalışabilirsiniz. Üstad, defterdarlık mı valilik mi şûrayıdevlet azalığı mı nazırlık mı ne dilek buyurursunuz? Lütfen söyleyin artık burada tayin etmek için buyruğunuza amadeyim…
Ali Buyruğu Efendi bu kelamlar karşısında duygulanır ve şu karşılığı verir:
–Ben milletime edecek hizmeti yaptım… Bugün nazarımda hiçbir memuriyetin değeri yoktur. Teveccühünüze, lütfunuza teşekkür ederim…
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Birinci Yayımlanışı
Birkaç gün sonra Ali Buyruğu Efendi Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü Kilisli Rifat’a kaidelerini da söyleyerek verir. Kitap Kilisli Rifat’a geçtikten sonra Talat Paşa Ali Emiri’ye “küçük bir mükâfat” olarak üç yüz lira gönderir. Lakin Ali Buyruğu Efendi bu parayı kabul etmez. Bütün servetini Türk kültürünün kaynağı olan kitaplara harcayan Ali Buyruğu Efendi, yayımlanmasından sonra Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü hiçbir bedel istemeden kitaplığındaki başka yapıtlarla birlikte kurduğu kütüphaneye bağışlayacaktır.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Kilisli Rifat tarafından yayımlanması Birinci Dünya Savaşı yıllarına rastlamıştır. Kâğıt ve mürekkep bulmak zordur… Basımevindeki harfler yıpranmıştır… Hatta baskı makinesi tekleyerek çalışmaktadır. İşte bu türlü bir ortamda Kilisli Rifat bu büyük yapıtın baskı işine girişmiştir.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün başına bir iş gelir diye sağlam bir çanta alan ve bir buçuk yıl süren baskı işi mühletince çantayı yanından ayırmayan Kilisli Rifat üç cilt hâlinde basımını gerçekleştirir.
Kilisli’nin yayımı aslında Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün matbu olarak tıpkıbasımıdır lakin bu yayında dağınık sayfalar düzenlenmiş, eser bir ortaya getirilmiş, husus başları belirginleştirilmiş, harekesiz olan Arapça kısımlar harekelendirilmiştir. Böylelikle Dîvânu Lugâti’t-Türk yazılışından yaklaşık sekiz yüz elli yıl sonra bu sefer baskı makinesiyle basılarak çoğaltılır ve yok olmaktan kurtulur.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Türkçeye Çevrilmesi
Baskı sürerken Ulusal Tetebbular Encümeni, Kilisli Rifat’a Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Türkçeye çevirisini yapması işini de teklif eder. Kilisli Rifat, tekraren okuduğu yapıtı basım işi bittikten sonra çevirmeye başlar. Bu sırada Birinci Dünya Savaşı başlamıştır. Kilisli Rifat, yapıtı yirmi iki defter hâlinde Türkçeye çevirir. Yüz yirmi lira karşılığında çevirisini Maarif Nezaretine teslim eder.
Kilisli Rifat’ın çevirisi Telif ve Çeviri Heyetine gönderilir fakat yayımlanması mümkün olmaz. Oradan da Darülfünun kütüphanesine gönderilir. Ortadan geçen vakit içerisinde ülke felaketli günler yaşamış, Mustafa Kemal Paşa’nın öncülüğünde Ulusal Çaba başlamıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi işte o günlerde, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Türkçeye çevrilmesi işini, daha sonra Türk Lisan Kurumunun kurucu başkanlığına getirilecek olan Sâmih Rifat ile İstiklal Marşı’mızın şairi Mehmet Âkif’e verir.
Kilisli Rifat bu haberi duyunca Sâmih Rifat’a bir mektup muharrir ve kendi çevirisinden kelam eder. Üniversitenin Edebiyat Kütüphanesindeki çevirilerinden yararlanılması, kendi isminin da çevirenler ortasında yer alması dileğini bildirir. Sâmih Rifat Beyefendi bu çevirileri Ankara’ya getirtir. Mehmet Âkif ile Kilisli’nin çevirisini incelerler ve yapıtın yine çevrilmesine gerek olmadığına, Kilisli Rifat’ın çevirisinin yayımlanmasına karar verirler.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten haberdar olan Gazi Mustafa Kemal, Kilisli Rifat’ın yirmi iki defterden oluşan çevirisini okumak üzere Çankaya Köşkü’ne getirtmiştir. Atatürk’ün Kilisli Rifat çevirisini okuduğu Sâmih Rifat’ın Kilisli Rifat’a yazdığı mektuplarda belirtilmektedir. Atatürk’ün okuduğu bu defterlerden çekimlenen beş defter, bugün Türk Lisan Kurumu Kütüphanesinde bulunmaktadır.
Bu ortada Konyalı Abdullah Atıf Tüzüner ve Abdullah Sabri Karter de Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü farklı başka Türkçeye çevirmişti. Van mebusu Tevfik Demiroğlu da yapıtın dizinini hazırlamıştı. Bunlardan Atıf Tüzüner’in çevirisi Türk Lisan Kurumu Kütüphanesinde, Abdullah Sabri Karter’in çevirisi ise Bursa Vilayet Halk Kütüphanesindedir.
Atatürk’ün öncülüğünde 26 Eylül 1932 günü Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan Birinci Türk Lisanı Kurultayı’nın akabinde Türk Lisanı Tetkik Cemiyeti, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün kelam varlığını dizin hâlinde toplama ve yapıtı çevirme vazifesini Kilisli Rifat’a verir.
Birinci çevirisi yayımlanmayan Kilisli Rifat, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü Türkçeye ikinci defa çevirme ve dizinini çıkarma işine girişir. Kilisli Rifat’ın Ankara’ya gönderdiği fişlerde Kurum düzeltmeler yapılmasını ister. Bu mevzudaki meseleleri çözümlemek üzere Kilisli Rifat, Türk Lisan Kurumu Genel Sektereri İbrahim Necmi Dilmen ve Besim Atalay ile Dolmabahçe Sarayı’nda görüşür, fakat bir muahede sağlanamaz.
Bu ortada Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün uygun bir çevirisinin yayımlanması bilim etrafları tarafından sabırsızlıkla bekleniyordu. Kurum idaresi, bilhassa Genel Sekreter İbrahim Necmi Dilmen, çeviri işini Besim Atalay’ın üstlenmesini istemektedir. Bu ısrarlar üzerine 1937 yılının sonlarına hakikat Besim Atalay Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün çevrilmesi işini üzerine alır.
Besim Atalay, kendisinden evvel yapılan çevirileri kıymetlendirir fakat eleştirdiği istikametler hasebiyle bunlardan yararlanmadan kendi çevirisini yapar. Bununla birlikte orta sıra şüphelendiği yerlerde bu çevirilere baktığını belirtir, fakat güvenemediği için hiçbir vakit bu çevirilerden direkt aktarma yapmadığını müellif.
Besim Atalay’ın çevirisi üç cilt olarak 1940 – 1941 yıllarında yayımlanır. Bu ortada Kurum, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yeni bir tıpkıbasımını da 1941 yılında yapmıştır. Atalay’ın çevirisini bütünleyen dizin kısmı ise 1943 yılında yayımlanır. Dehri Dilçin’in Arap alfabesine nazaran hazırladığı Dîvânu Lugâti’t-Türk dizini Türk Lisan Kurumu tarafından 1957 yılında basılır. Bir diğer dizin yayını ise Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yazılışının 900. yılı münasebetiyle 1972 yılında tekrar Türk Lisan Kurumu tarafından çıkarılmıştır. Aslında bu yayın, 1943’te Besim Atalay’ın hazırladığı dizinin tekrar düzenlenmiş biçimidir.