İsrail’in abluka altındaki Gazze Şeridi’nde sivilleri maksat alan hücumları, insancıl hukuku önemli biçimde ihlal etmesi sebebiyle milletlerarası hukuk normları açısından savaş cürmü teşkil ediyor.
İsrail’in, Hamas’ın ataklarının akabinde abluka altındaki Gazze Şeridi’ne yönelik atakları bir kere daha “savaş suçları” başlığı altında ele alınıyor.
Savaş kabahati, savaş hukuku olarak da bilinen insancıl hukuk kurallarının önemli biçimde ihlali durumunda oluşuyor. Bu açıdan öncelikle memleketler arası insancıl hukukun ne olduğunun hakikat anlaşılması ehemmiyet arz ediyor.
İSRAİL’İN SAVAŞ CÜRMÜ İŞLEDİĞİ GÖRÜLÜYOR
Uluslararası insancıl hukuk, silahlı çatışan tarafları, sivilleri ve doğal varlıkları müdafaayı amaçlayan memleketler arası antlaşma ve örf-adet kurallarını içeriyor. Bu kurallar, çatışmanın taraflarının kullanabileceği silahları ve çatışma usullerini sınırlıyor.
Savaş hukuku olarak da bilinen insancıl hukuk kurallarının önemli formda ihlali durumunda ise savaş hatası oluşuyor. Örneğin, İsrail’in çatışmalarda kullanılması yasak olan beyaz fosforu Gazze’nin kuzeyinde Kerame bölgesinde Filistinlilere karşı kullanması, memleketler arası insancıl hukukun ağır bir ihlali olması hasebiyle savaş kabahati oluşturuyor. Bu durumda beyaz fosforu kullanan, kullanılmasını emreden ve kullanmasını engelleme yükümlülüğü bulunan İsrailli askerlerin, kumandanların ve devlet vazifelilerinin “savaş suçu” işlediği görülüyor.
ULUSLARARASI İNSANCIL HUKUK VE SAVAŞ HUKUKU AYRIMI NEDİR?
“Savaş” tabiri iki devletin orduları ortasındaki çatışmalar için kullanılırken, silahlı örgütlerin de çatışmaların tarafı haline gelmesiyle birlikte “savaş” terimi yerine “silahlı çatışma” ibaresi kullanılmaya başlandı.
Taraflarından birinin yalnızca devlet olmayan silahlı örgütlerin teşkil ettiği çatışmalara “uluslararası olmayan silahlı çatışma” deniyor, şayet her iki tarafta da bir devlet çatışmaya kısmen de olsa katılırsa “uluslararası silahlı çatışma” ibaresi kullanılıyor.
Bu iki hukuk kısmı büyük oranda tıpkı şeyi söz ediyor. Daha evvelce yalnızca devletler ortasındaki savaşa ait olması ve merkezine yalnızca askeri gayeleri alması sebebiyle “savaş hukuku” olarak da isimlendirilen bu hukuk kolu, artık merkezine insanın korunmasını ve savaş dışındaki silahlı çatışmaları da ele almasıyla birlikte “insancıl hukuk” sözüyle tanımlanıyor.
ULUSLARARASI İNSANCIL HUKUKUN KAYNAKLARI NELER?
Uluslararası insancıl hukukun kaynakları yüzyıllar boyunca insanlığın ortaklaşa ürettiği ve yazılı olmayan “silahlı çatışmalara ait teamül kuralları” ve yazılı mutabakatlardan oluşuyor.
Teamül kuralları İslam hukukunda da yer alan esirlerin öldürülmemesi, teslim olanlara eziyet çektirilmemesi ve düşmanın aşağılanmaması üzere çok çeşitli kuralları içeriyor.
Uluslararası insancıl hukukun yazılı kuralları ise temelde Lahey mukaveleleri ve Cenevre Konvansiyonları olarak iki kümede toplandı. Birinci olarak 1864 tarihli Cenevre Mukavelesi ile başlayan bu kontratlar, temelde beşere eziyet veren ve kullanılmaması gereken savaş usullerini ve araçlarını belirliyor.
Silah teknolojilerindeki gelişmeler ve bilhassa İkinci Dünya Savaşı’nda görülen insani yardım gereksinimini karşılamak için ortaya çıkan 1949 Cenevre Kontratları, 1925 Cenevre Protokolü, 1977’deki ek protokoller, 1993 Kimyasal Silahlar Mukavelesi, 1997 Antipersonel Mayınlar Mukaveleleri ve 1998 tarihli Roma Statüsü insancıl hukukun esas kaynaklarını oluşturuyor.
İsrail insancıl hukuk kontratlarından kimilerine taraf olmasa da kelam konusu kuralların büyük kısmının teamül hukuku olması sebebiyle, Gazze’ye yönelik operasyonlarında insancıl hukuk İsrail’i de bağlayan bir hukuk rejimi olarak kabul ediliyor.
Öte yandan İsrail’in kelam konusu akınları “Hamas’ın terör saldırıları” olarak nitelendirerek, insancıl hukukun ekseninden çıkarmayı amaçlaması da geçerli bir türel neden olarak görülmüyor çünkü kelam konusu karşılıklı akınların “silahlı çatışma” boyutuna varmış olması sebebiyle İsrail her durumda, haklı ya da haksız taraf olmasına bakılmaksızın insancıl hukuk kurallarıyla bağlı bulunuyor.
ULUSLARARASI İNSANCIL HUKUKUN TEMEL KURALLARI NELER?
Uluslararası insancıl hukuk, çatışmalarda temel kuralları belirliyor. Bu antlaşmalar, sivil halkın, yaralıların, hastaların ve savaş esirlerinin korunması, silah kullanımının sınırlanması ve insani yardımın sağlanması bahislerinde milletlerarası standartları belirliyor. Buna ek olarak, sivil halk ve savaşçılar ortasında ayırım yapmayı, sivillere toplu yahut kişisel atakları yasaklıyor. Teslim olan yahut çatışmaların dışında kalan şahıslara hürmet göstermeyi, yaralıların ve hastaların özel korunmasını sağlıyor.
Öyle ki çatışmalarda yaralanan ve artık savaşamayacak durumda olan bir kişi de tedavi gördüğü esnada “savaşan” statüsünde değil “sivil” statüsünde yer alıyor. İnsancıl hukuk, sıhhat işçisi ve tesislerinin korunması, Kızılhaç yahut Kızılay amblemine hürmet gösterilmesini de gerektiriyor.
Tutsak askerlerin ve sivillerin hayat, onur, şahsî haklar ve aileleriyle irtibat haklarına hürmet gösterilmesi de bu hukukun ayrılmaz bir kesimi. Buradan yapılan bir çıkarımla, memleketler arası insancıl hukukun, rehine alma ve sivilleri tutsak etmeye ait kategorik bir yasak getirmediği kabul ediliyor.
İsrail, Birleşmiş Milletler nazarında işgali altında bulunan Gazze Şeridi’ndekileri, Cenevre Kontratları kapsamında çatışma hukuku çerçevesinde birtakım kurallara uymak kuralıyla tahliye edebiliyor lakin bu, Gazze’dekilerin kitlesel olarak ve geleceği meçhul biçimde yerlerinden çıkartılabileceği manasına gelmiyor.
Üstelik bu türlü bir durumda dahi, yerinden edilecek şahısların sağlıklı, inançlı ve makul bir biçimde yeni yerlerine geçmesinin beklenmesi, geri dönüş hakları ile buna ait önlemlerin alınması gerekiyor. Bu açıdan İsrail’in Gazze’nin güneyine geçmeye çalışan sivillere yönelik taarruzlarının da açık bir savaş kabahati olduğu görülüyor. Ayrıyeten İsrail, zorla göç ettirdiği sivillerin geri dönüşleri konusunda da bir plan sunmuyor.
Buna ek olarak, İsrailli yetkililerin Gazze’deki halkın ülke dışına, bilhassa Mısır’a sürülmesi kabilinden niyetleri insancıl hukuk manasında bir tahliye olmayıp insancıl hukukun temel emeline muhalif bir durum olarak kendini gösteriyor.
İNSANCIL HUKUK KİMLERİ BAĞLIYOR?
Uluslararası insancıl hukuk, silahlı çatışmanın tüm taraflarını bağlıyor. Kelam konusu kuralların bir birçok teamül niteliğinde olduğundan, bir devletin ya da silahlı örgütün, rastgele bir memleketler arası mutabakata taraf olmasına bakılmaksızın, insancıl hukukun kurallarına uyması zarurî.
Ayrıca, 2010 prestijiyle dünya genelinde 194 devlet Cenevre Sözleşmeleri’ne taraf olurken, 170 devlet mukavelelerin I. protokolüne ve 165 devlet II. protokolüne katıldı. Bu geniş iştirak, mukavelelerin kozmikliğini gösteriyor. Eski Yugoslavya mahkemesinin içtihadına nazaran, bu kuralların değerli bir kısmı, memleketler arası olmayan nitelikteki silahlı çatışmaları da kapsıyor. İsrail-Filistin olayında, İsrail ordusu, Hamas, Batı Şeria’daki Filistin idaresi başta olmak üzere çatışmaya katılan ve dayanak veren tüm taraflar, insancıl hukuk kurallarıyla bağlı.
Öte yandan, Akdeniz’e savaş gemisi gönderen ABD, savaş gemisi göndereceğini açıklayan İngiltere, Fransa üzere devletler ile Gazze’ye kara operasyonu yapılması durumunda çatışmaya katılacağı düşünülen Hizbullah ve Husiler üzere silahlı kümeler da tekrar insancıl hukukla bağlı oluyor.
ULUSLARARASI İNSANCIL HUKUK, HANGİ DURUMLARDA UYGULANIYOR?
Uluslararası insancıl hukuk, iki durumda uygulanıyor ve iki farklı muhafaza sistemi sunuyor:
İlk olarak; memleketler arası silahlı çatışmalarda Cenevre Kontratları ve I. ek protokol geçerli olurken, bu kapsamda, kara ve deniz savaşlarında yaralı yahut hasta askerler, sıhhat hizmetleri mensupları, savaş esirleri, sivil halk (örneğin, savaş taraflarının topraklarında bulunan yabancı siviller, işgal altındaki bölgelerdeki siviller, sivil tutuklular ve sıhhat personeli) korunur.
Filistin örneğinde olduğu üzere, ulusal bağımsızlık savaşları da memleketler arası silahlı çatışma kategorisine dahil ediliyor. Bu sebeple İsrail-Hamas ortasındaki çatışmalar, Gazze’nin işgal altında olması ve bağımsızlık savaşı yürütmesi bakımından memleketler arası nitelikteki bir silahlı çatışma olup, İsrail ve Hamas’ın fiileri açısından insancıl hukuk tüm kurallarıyla uygulama alanı buluyor.
İkinci olarak milletlerarası nitelikte olmayan silahlı çatışmalarda ise dört Cenevre Mukavelesi’nin ortak 3. unsuru, I. ek protokol ve birtakım durumlarda II. ek protokol uygulanıyor. Bu durumda, yaralı yahut hasta muharip askerler, çatışma nedeniyle özgürlüklerinden yoksun edilmiş bireyler, sivil halk, sıhhat işçisi ve din adamları muhafaza altında bulunuyor.
ABLUKA NEDİR VE NASIL UYGULANIYOR?
Uluslararası insancıl hukuk kapsamında abluka, çatışan taraflardan birinin, öbür tarafın üçüncü devletlerle bağlarını engellemek emeliyle uygulanan bir yol olarak karşımıza çıkıyor. Savaşan taraflardan biri, oburunun limanlarını kuşatarak, tüm gemi ve uçakların abluka sınırını geçişlerini kontrol altına alarak gerçekleştiriyor.
Bu metot, abluka altındaki tarafın açık denizlere çıkışını ve ticari alakalarını sürdürme yeteneğini azaltmayı hedefliyor. Abluka, savaşan kümelerin dışında sivil halkın temel ömrünü önemli derecede etkilemesi ve sivil halkı cezalandırıcı boyuta ulaşması durumunda insancıl hukukun ihlalini oluşturuyor. Hasebiyle insancıl hukuk, Gazze’ye uygulanan tam abluka üzere toplu cezalandırmayı da yasaklıyor. Burada işgalci güç sayılan İsrail’in, su ve elektriği kesmesi, savaş hukukunun açık bir ihlali olup, savaş kabahati teşkil ediyor.
Söz konusu elektrik ve su altyapılarının Hamas tarafından da kullanılıyor olması, Gazze’deki 2 milyondan fazla halkın cezalandırılmasına meşruiyet sağlamıyor. Hamas’ın elektrik ve suya erişimini engellemek için tüm Gazze halkının ve 2 milyondan fazla sivilin temel insani imkanlardan yoksun bırakılması insancıl hukukun orantılılık ve gereklilik prensiplerine karşıtlık teşkil ederek savaş kabahati oluşturuyor.
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA MAĞDURLARA İNSANI YARDIM SAĞLAMA MECBURİLİĞİ VAR MI?
İnsancıl hukuka nazaran devletlerin, silahlı çatışma mağdurlarının hayatta kalabilmeleri için hayati kıymete sahip materyal yardımı sağlama yükümlülüğü bulunuyor. Bu hakkın kapsamı, 1977 tarihli ek protokol ile daha da genişletildi. Milletlerarası bir silahlı çatışmada, yardım alma hakkı sivil halkın hayatta kalabilmesi için gerekli materyallerin özgür geçişini de içeriyor.
İşgalci gücün, işgal ettiği topraklardaki halka temel materyalleri sağlama misyonu bulunuyor. Gazze’deki mevcut durumda, İsrail’in besin ve ilaç dahil insani yardımların sağlanmasını engellemesi savaş hukukunun açık bir ihlali olup, savaş cürmü teşkil ediyor.
İNSANCIL HUKUKA RİAYET EDİLMEMESİ DURUMUNDA NE OLUYOR?
Uluslararası insancıl hukukun uygulanması için çatışan tarafların denetlenmesi gerekiyor. İnsancıl hukukun ihlali durumunda savaş hataları kelam konusu oluyor ve bu hatalara ait yargılanmalar hem lokal mahkemeler hem de memleketler arası mahkemeler tarafından yapılabiliyor.
HER SİVİL KAYBI SAVAŞ CÜRMÜ MANASINA GELİYOR MU?
Silahlı çatışmalarda sivil kaybının yaşanması her durumda savaş hatası manasına gelmemekle birlikte, sivillerin direkt amaç alındığı durumlarda savaş cürmü teşkil edebiliyor.
Özellikle askeri hedefle kullanıldığı argüman edilen bir sivil gayenin, kelam konusu askeri emelle kullanıldığına ait gerçekçi kanıtlar olmaması durumunda savaş hatası meydana gelebiliyor.
Öte yandan, askeri bir gayeye yapılan taarruz sebebiyle meydana gelebilecek sivil kayıplarının da hesaplanması ve şayet kelam konusu taarruz sebebiyle meydana gelebilecek olası sivil kaybı hücumla elde edilecek askeri avantajı aşıyorsa bu atağın düzenlenmemesi gerekiyor.
Örneğin, İsrail’in Gazze’deki el-Ehli Baptist Hastanesine düzenlediği, yüzlerce kişinin vefatına yol açan hücumda, kelam konusu hastanenin Hamas tarafından kullanıldığı düşünülse dahi; taarruzun İsrail’e askeri açıdan yarar sağlaması kâfi olmayıp, binanın hastane olması, buradakilerin yaralı ve tedavi gören beşerler olması ve tamamına yakınının sivillerden oluşması sebebiyle kelam konusu atak insancıl hukukun ihlali manasına geliyor. Bir diğer deyişle, savaşılan kümeye ilişkin bir yerin imha edilmesi için yüzlerce sivilin öldürülmesi, legal bir askeri hareket olarak kabul edilmiyor ve insancıl hukukun ağır bir ihlali olması sebebiyle savaş kabahati olarak bedellendiriliyor.
SAVAŞ KABAHATLERİ NASIL SORUŞTURULUYOR?
Devletler, insancıl hukukun önemli ihlallerinden şüphelenilen şahısları yargılamak için gerekli yasal tedbirleri almakla yükümlü. Bu ihlalleri gerçekleştiren şahısların, savunma yaptıkları yer ya da milliyetlerine bakılmaksızın üniversal yargı prensibine nazaran araştırılıp cezalandırılması gerekiyor.
Örneğin Suriye’deki iç savaşta insancıl hukuku ihlal edenlerin mülteci olarak gittikleri Finlandiya, İsveç, Almanya, Avusturya ve Fransa üzere ülkelerde savaş hatalarından yargılandıkları görülüyor.
Öte yandan Ruanda, eski Yugoslavya ve Kamboçya’da işlenen savaş cürmü ve öteki memleketler arası kabahatler için kurulan memleketler arası statüdeki mahkemeler eliyle de yargılama yapılabiliyor.
Bu bağlamda, Yugoslavya ve Ruanda için BM Güvenlik Kurulu tarafından kurulan Memleketler arası Ceza Mahkemeleri, bu ülkelerdeki savaş hatalarından sorumlu tutulan bireylerin yargılanmasında değerli bir rol oynadı.
ULUSLARARASI CEZA MAHKEMESİ NE YAPIYOR?
Günümüzde savaş cürümlerinin soruşturulması vazifesini etkin olarak sürdüren mahkeme ise Hollanda’nın idari başkentindeki Lahey’deki Milletlerarası Ceza Mahkemesi (UCM).
UCM, Filistin’in mahkemeye taraf ülke olması sebebiyle; Gazze, Batı Şeria ve Doğu Kudüs’ten oluşan Filistin topraklarında işlenen savaş kabahati, insanlığa karşı kabahat ve soykırım cürümlerini, faillerin nereli olduğuna bakılmaksızın soruşturabiliyor. Mahkeme, bu cürümlerden birini işlediği tespit edilen üst seviye devlet vazifelileri hakkında mahpus cezası verebiliyor.
Fakat UCM, Rusya-Ukrayna konusunda süreci süratli ilerleterek Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin hakkında yakalama kararı çıkartırken, Filistin konusunda tam aykırısı hareket ederek 13 Haziran 2014’te başlayan süreç sonucunda rastgele bir İsrailli hakkında dava açılmadı ve yakalama kararı çıkartılmadı.
