Dan Kavanagh takma ismiyle polisiye romanlarıyla da tanınan Booker Mükafatı sahibi Barnes, geçtiğimiz gün muharrir Eylül Görmüş ile yaptığı röportajında Türkiye’de yaşanan felaket nedeniyle kederlerini paylaştı. Barnes, kurmaca, roman, edebiyatta aşk ve vefat, tarih, hafıza ve hakikate dair kendisine yöneltilen soruları yanıtlandırdı.
Görmüş’ün, Julian Barnes ile yazılı olarak fikirlerini aktardığı röportajından değerli başlıklar…
ROMAN SANATI, KURMACA VE GERÇEK
Bence kurmaca –en güzel kurmaca– güçlü bir illüzyon içerir, tıpkı kentin ortasında bir sanat galerisinde olmamıza ve baktığımızın fotoğraf olduğunu bilmemize karşın birtakım mükemmel tabloların bizi gerçeği gördüğümüze ikna etmesi üzere. Tıpkı biçimde, bir romana başlarız ve şayet güzelse çabucak karakterlerin gerçek olduğuna inanırız; hem başımızın içinde hem dış dünyada vardırlar ve onların başarılarıyla duygulanmaya yahut ıstırapları ile hüzünlenmeye hazırızdır. Yani evet, sanatın tüm biçimlerinin temel fonksiyonu bize bir tarafıyla hakikati göstermektir; biçime mahsus olarak bazen daha soyut, bazen daha yavan – fakat öbür bir biçimde de söz edilemez formda.
İYİ SANAT VAKTİ AŞABİLİR DİĞER HİSLERİ ANLATABİLİR
İşte bu da neden düzgün sanatın vakti aşabildiğini, diğer bir diyarda ve lisanda, yüzyıllar evvel gerçekleşmiş ve aslında hiç var olmamış birinin başına gelen şeylere duygulanabilmemizi sağladığını açıklar. Bu bence sihirdir, sihrin başarısıdır. Ve illüzyon sıklıkla onu inşa eden kişiyi de şaşırtıp mutlu eder. Birinci romanım Metroland’i hatırlıyorum. Londra banliyösünde yaşayan, benden çok da farklı olmayan genç bir adamın genel dertlerini anlatıyordu. Birkaç yıl sonra benden 20 yaş büyük, Black Forest’ta büyümüş Alman bir bayanla tanıştım, bana dedi ki, “Benim için de motamot böyleydi!” Şoku atlattığımda anladım ki, şayet kitabınız hakikate dayanıyorsa, nüfuz etmenin bir yolunu buluyor. Ve bu sanatın başka biçimleri için de geçerli. Yıllar evvel süper bir İran sineması olan Bir Ayrılık’ı seyrettiğimde hissettiklerim üzere: Sinemanın başlarında “Ne kadar enteresan, dinamiklerini anlayamadığım, bana yabancı bir kültür” diye düşünürken sinema bittiğinde kendimi “Ama bu beşerler tıpkı bizim gibiler ve dahası, biz de tıpkı onlar gibiyiz” diye düşünürken bulmuştum.
“POST TRUTH-HAKİKAT ÖTESİ VE İNTERNET
Ben post-truth teriminden rahatsız oluyorum, bu bana biraz kibirli ve ümit kırıcı görünüyor. Geçmişe üstünkörü bir bakış atmak bile, aslında hiçbir vakit hakikat çağında yaşamadığımızı gösteriyor bize. Evvelce bizleri yönetenler –krallar, papalar ve güçlü adamlar– hiç bize hakikatten bahsettiler mi? Hakikat tıpkı para üzere kendilerine sakladıkları bir şeydi ve şayet alt sınıftan biri hakikati konuşursa cezalandırılır, tahminen öldürülürdü. Artık yeni olan ise dünyanın kimi yerlerinde bizi yöneten yalancıları açığa çıkaracak kadar özgürlük olması. Donald Trump iktidardayken New York Times söylediği her palavra için çetele tuttu. Evvelce sultanların ve hükümdarların New York Times’a denk bir şeyin var olmasına bile müsaade vereceğini zannetmiyorum. Evet, internet palavraların saçılmasına sebebiyet veriyor, fakat birebir vakitte onların düzeltmelerinin de yaygınlaşmasını sağlıyor. Bence üzerimizde güç sahibi olanların hakikatin ne olduğunu bize söylemesindense bu yol daha âlâ. Gazetecilik ve roman karşılaştırması konusundaki anekdotuma gelince, söylemek istediğim aslında şu: Gazetecilik makalelerimi birinci okumada çabucak anlaşılmak üzere yazarken, kurmaca yapıtlarımda okurun kitabı bitirdikten sonra tahminen birinci okumada anladıklarından daha fazlası vardır diye onu tekrar ziyaret etme dileği duyacaklarını umarak yazıyorum.
“SAHTEKARLAR HER VAKİT VARDI! YALNIZCA BUGÜNLERDE YENİ VERSİYONLARIYLA KARŞI KARŞIYAYIZ”
Ama sahtekârlar, dolandırıcılar, hilekârlar ve fırıldaklar her vakit vardı! Yalnızca bugünlerde daha yeni versiyonlarıyla karşı karşıyayız. Bence asıl sorun insanların teknolojik ilerleme ile ahlaki ilerlemeyi karıştırması. İnternet ve ona eşlik eden tüm hoşluklar sırf teknolojik gelişmenin birer eseri, tıpkı 19. yüzyıldaki demiryolları üzere. Hem Flaubert hem de Ruskin demiryollarının ahlaki gelişime katkı sunacağı fikrini reddetmişti, zira bu yeniliğin yalnızca “bir kasabadaki budalanın diğer bir kasabaya daha süratli gidip orada öteki bir budala ile daha fazla budalalık yapmasına” imkân verdiğini düşünüyorlardı. İngiltere İngiltere’ye Karşı’dan bahsetmenize sevindim (ki Britanya’nın Avrupa Birliği’nden atılmaktansa orayı terk ettiğini anlatan bir kitaptır). Bence ‘kopya’, ‘sahteye’ nazaran daha âlâ bir söz burada. Las Vegas’a giden Amerikalı turistler (en aptalları dahil olmak üzere) Venedik’in bir kısmının kopyasını bulabildiklerini görünce “Ah, işte eski acayip Avrupa’dayız” diye düşünmüyorlar; bu yalnızca külfetsiz turizm. Deep fake seçim ekseninde düşününce katiyen daha tasa verici, evet ancak o vakit da şu soru doğuyor: Geçmişte seçimler dürüst adamların pakça dövüştüğü bir şey miydi ki? İngiltere’de katiyen bu türlü değildi.
“TARİHTE HER VAKİT YENİ BAKIŞ VE İSPATLAR ŞEKİLLENİR”
George Orwell tümden objektif bir hakikati bulmanın imkânsız olduğunu yazmıştı, lakin o % 51 (varsayalım ki) her vakit % 49’dan daha güzeldir. Yani o ulaşılmaz % 100’e varmanın imkânsız olduğunu bile bile gayret göstermek zorundayız. Romanımdan bu cümleyi alıntılamanıza çok mutlu oldum; apansız gözü açılmış gerçek bir tarihçinin ağzından çıkmış üzere tıpkı, o denli değil mi? Değil elbette, onu ben uydurdum. Bence tarihçiler (çoğunlukla) hakikatin en objektif haline ulaşmak için çabalıyorlar; ancak bir yandan da şunların farkındalar: a) asla ona ulaşamayacaklar, b) ‘tarih’ hiçbir vakit tamamlanan bir şey değildir, her vakit yeni bakışlar ve ispatlar ile şekillenmeye devam eder. Ayrıyeten, ben her vakit kitabının bir yerinde “bilemeyiz…” diyen tarihçiye yahut biyografi muharririne güvenirim.
“BELLEĞİN KİMLİK OLDUĞUNU DÜŞÜNMÜŞÜMDÜR”
Evet, dünya aslında kendi öznelliklerinden bir ortaya gelen bir nesnellikken onun berrak, anlaşılır, emniyetli ve değişmez olmasını dilek ediyoruz. Halbuki ki kendi gözlerimiz ve belleğimiz dahi kuşkulu. Ve açıkçası yaşlandıkça belleği daha da kuşkulu bulmaya başladım; ancak elimizde olan tek şey bu, biliyorum. Geçen hafta önemli sonuçlar doğurabilecek bir sorun sebebiyle hastanede geçirdiğim bir günü yazıyordum; çeşitli nedenlerle birebir vakitte yazılmış dört kadar yazılı metin var (defterlerde, günlüklerde, vs.); hepsi de kısmen yanlışsız; lakin keşke gerçeğin büyük bir kısmını yansıttığından emin olabileceğiniz bir tane olsaydı. Halbuki gerçeğe yaklaşmak için bu dört metni bir ortaya getirmek ve onları iç içe geçirmek zorundasınız ve o vakit dahi deneyimlediğim şeyin tamamına erişmeniz mümkün olmayacak. Ve evet, her vakit belleğin bir kimlik olduğunu düşünmüşümdür; üstelik kendi belleğim bozulmaya başladığından beri buna daha da çok inanıyorum (ah, unutup durduğum o isimler!). Tekrar de ömrümdeki en tehlikeli yıllara yaklaştıkça, bunamış olanın bir kimliği olmadığına artık inanmıyorum. Bellek değişiyor ve tahminen de hem kendimiz hem öbürleri için ulaşılmaz bir şeye dönüşüyor; lakin o beşerler diğer birine dönüşmüyor – büyük yaralar almış olsa da kimlik hâlâ orada, korunur durumda bence.
YENİ ROMAN, ANTİ ROMAN, POST-MODERN ROMAN TARIŞMASI
Tahmin edebileceğiniz üzere, evet, geçtiğimiz 40 yıl boyunca çeşitli isimler ve etiketlerle adlandırıldım. Bunlar ortasında favorim (çünkü bence çok anlamsız) “pre-post-modernist” idi. Etiketler ziyadesiyle beyhude bence, yalnızca müphem bir tahlil için kolaylık sağlıyorlar. Yeni roman için ise çok fazla vakit ayırmadım açıkçası, çünkü kurmacaya bir sürü kuram boca etmenin çok makûs bir fikir olduğuna inanıyorum. Kendi yapıtlarıma gelince, onlara bütünlüklü bir fotoğraf olarak geri dönüp bakmayı yahut nasıl bir ‘yolculukta’ olduğumu hayal etmemeyi tercih ediyorum. Yalnızca bir kitaptan sonra ötekini müellifim. Ve evet; ister nevrotiklikten ister sıkılma endişesinden ister dünyanın diğer bir modülüne duyulan hayati meraktan kaynaklansın, kitaplarım genelde birbirinden farklıdır – buna baş yormamayı tercih ediyorum (çünkü bunu bilmenin bana hiçbir yararı yok).
Ben katiyen ve katiyetle tam bir anlatıcıyım (narrativist). Kendimle ve geçmişimle bir bağ içinde olduğumu hissediyorum ve bu yüzden de kendi hareketlerimden mesulüm. Bu ayrımı da kendini mutlak bir surette olay anlatıcısı (episodicist) olarak gören ve anlatıcıların (narrativist) kendilerini kandırdığını düşünen eski ve yakın bir arkadaşımın, filozof Galen Strawson’un bir çalışmasında keşfetmiştim. Bu dikotominin hayatı anlamada çok yararlı olduğunu düşünüyorum, insan davranışını tahlil etmek için kullanışlı bir metot bence, tekrar de bu türlü bakmak pratik açıdan çok da büyük bir farklılık yaratıyor mu, emin değilim. Galen ve ben hayatlarımızı paralel eksenlerde yaşamışız üzere görünüyor, ancak kendisi bir yemek davetini unutmasını “olay anlatıcısı” olmasıyla açıklamaya kalkmaz. Kendisi ayrıyeten özgür irademizin olmadığına inanır, ben ise olduğuna inanırım; lakin o bunun hayatlarımızı nasıl yaşadığımız yahut yaşamamız gerektiği konusunda hiçbir farklılık yaratmadığı ve aslında yaratmaması gerektiği konusunda beni temin eder.
“SANATÇILAR ACIMASIZDIR” KELAMI ÜZERİNE…
Evet, birebir fikirdeyim, hatta bu tarifinize bir sonraki kitabımın art kapağında yer verebilirim. Birinci romanımı yazarken şöyle düşündüğümü hatırlıyorum: “Tüm ailen ölmüş üzere yazmalısın.” Onların ölmesini istediğimden değil elbette, fakat bir cet at gözlüğü takıp yalnızca önündeki yarışa odaklanmasını sağlamak üzere. Ve şayet bir biçimde hakikati hedefliyorsanız, bunun yolu bir yerlerdeki birilerini utandırmak yahut onların huzurunu kaçırmaktan geçiyor. Yeniden de kitaplarım nadiren sansüre uğradığı için şanslı sayılırım. Birinci romanım Güney Afrika’da Apartheid rejimi tarafından yasaklanmıştı ve son romanım da İngiltere Kilisesi tarafından sessizleştirilmeye çalışıldı (Bath Manastırı’nda konuşacaktım, lakin son dakikada orada güzel karşılanmayacağım söylendi bana). Lakin pek çok muharririn yüz yüze geldiği gerçek sansür ile karşılaştırılınca bunlar gülünç ve hatta memnuniyet verici durumlar.
İRONİNİN KİTAPLARINDA VE HAYATINDAKİ YERİ
Açıkçası pek fazla şey söyleyemem, zira ironi benim bakış açıma o kadar içkin bir şey ki, objektif ve dışarıdan bakıp tahlil etmem pek mümkün değil üzere. Sanırım birinci olarak aile, öğretmenler, gazeteler ve öteki resmî kaynakların bana ve benim yaşımdakilere bize gerçek yahut gereğince gerçek gelmeyen şeyler söylediğini gördüğümde bir karşılık olarak geliştirdim bu tutumu. İroni sayesinde bir perspektif geliştiriyorsunuz ve bir şeyleri olduğu üzere söylerken bir yandan da küçümsemeyi beceriyorsunuz. Galiba bu bahiste yapabileceğim en somut izahat bu olur. Baskıcı yahut dinci bir rejimde yaşayan insanlarda ironinin bu fonksiyonunu daha net biçimde görmek mümkün, ironi bu şartlarda daha da köklenir. Vaktin Gürültüsü isimli romanımda Shostakovich’in sözleri ve edimleri örneğin, tam bu çerçevede okunabilir.
FLAUBERT’iN “AŞK BİR BAKIMA VEFATA HAZIRLANMAKTIR”
Eh, ikisi de mükemmel bahisler, o denli değil mi? Vefatın ve sonsuz, en son yok olma mefhumu ile onun kışkırttığı dehşet hissinin birinci farkına vardığımda sanırım 12 yaşındaydım. Olay anlatıcısı arkadaşım Galen Strawson benim çok önümdeydi, o mevzuyu 4 yahut 5 yaşındayken idrak etmişti. Ve ayrıyeten, tahminimce, 12 yaşındayken nasılını yahut nereden gelebileceğini anlamaksızın aşka dair de bir hasret duymaya başlamıştım. Doğal olarak kurmaca yapıtlardan kimi fikirler edinmiştim ve doğal olarak bu fikirlerin kimileri oldukça yanıltıcıydı! Evet, aşk bir bakıma muhtemel bir mevte hazırlanmak, sevilen kişiyi kaybetme ihtimalini kabul etmek demek. Lakin sevmenin sizi kendi ölümünüze hazırladığını hiçbir halde düşünmüyorum.
AŞK HAKİKATLE Mİ MEMNUNLUKLA MI ALAKALI?
Bu asla cevaplanamayan bir bilmece, değil mi? Ben her vakit aşkın hakikate muhtaç ve hatta ona içkin olduğuna inanmışımdır; yani âşıkken gerçeği daha fazla görürsünüz, daha gerçek konuşursunuz. Ayrıyeten, aşkın sizi mutluluğa götüreceğini umut edersiniz. Bazen götürür, bazen götüremez ve şayet başarısız olursa bu gerçeği görmenin yahut gerçeği konuşmanın başarısızlığı değildir. Bazen gerçeği konuşmak aşka ziyan verebilir, hatta onu yok edebilir; bazen bir illüzyon, bazen de bir sanrı gerekir beşere. Yanıtları bilmiyorum, açıkçası tam da bu yüzden bu mevzuda yazmaya devam edebiliyorum. Bazıları kendilerini kandıranların memnun olma mümkünlüğünün aşkta gerçekliği arayanlardan daha fazla olduğunu söylüyor. Bence bu rahatsız edici bir fikir.
TARİH-BİYOGRAFİ-KURGU: KIRMIZI GİYSİLİ ADAM
Kesinlikle! Basılmış bir kitabı olan bir müellif olarak birinci defa 30’larımda Fransızların “kendi derisinde rahat olmak” dediği şeyi hissettim. Muharrir olmak kendimi ve dünyayı kavrayışımda merkezî bir rolde bulunuyor. (Eklemek isterim ki Julian raporumun sizin kontrolünüzden geçmesine de mutlu oldum; kendisi harikulâde bir figür). Yeniden de bir noktada ‘yazar olmak’ değil de ‘yazar olmuş olmak’ mümkünlüğü ile yüzleşmem gerekiyor. Mevti kast etmiyorum, yalnızca söylemem gerekenleri söylemeyi bitirmiş olmayı kabul etmeyi kast ediyorum. Sıkıcı olmak fecî olurdu. Lakin bence yazmaya devam ettiğim sürece biçimle oynamak ve hibrit kitaplar yazmak konusunda kendimi özgür hissedeceğimi hayal ediyorum – birtakım muhafazakâr Britanyalı eleştirmenleri gıcık etmek pahasına!
KENDİNDEN DE BAHSETTİĞİ KİTAPLARI
Haklısınız, işimle ilgili konuşurken nadiren kendi özel hayatıma değinirim. Bunun gerekli olduğunu da düşünmüyorum – sonuçta seçimlerde adaylığımı koyuyor filan değilim. Bence ben toplumsal bir figür değilim, en değerli toplumsal çıkışlarını okurlarının zihinlerinde ve kalplerinde yapmış sıradan bir şahısım (yine de bazen radyo ve televizyonda da rastlanabilirim). İşimi ve hayatımı başka tutmayı tercih ediyorum. Başka yandan, bildiğiniz üzere, Korkulacak Bir Şey Yok yahut Hayat Düzeyleri’nin üçüncü kısmında benimle ilgili şeyler bulabilirsiniz – aşka ve vefata dair şeyleri de, elbette.
k24